وصیت چیست؟
در تعریف عام می توانیم بگوییم وصیت یک سفارش لسانی یا مکتوب در مورد تصمیم گیری برای اموال و باقی امورات مربوط به فردی برای زمان پس از مرگ اوست. برای وصیت شرایطی نیز در نظر گرفته شده است، مثل حضور شهود و صحت کامل عقلی. یکی از موضوعات مهم حقوقی در اسلام که توصیه به انجام آن بسیار است، وصیت می باشد. وصیت می تواند مشکلاتی مانند تقسیم ارث و ترکه میان ورثه، تسویه بدهی ها و انجام تعهدات را تسهیل کند. آثار حقوقی و اختلافات مالی در دادگاه امروزه پس از مرگ متوفی به وفور مشاهده می شود. در نتیجه بهتر است افراد با وصیت و احکام و اقسام مرتبط با آن آشنایی داشته باشند. جالب است بدانید سابقه تاریخی وصیت کردن تنها محدود به زمان صدر اسلام و توصیه خداوند در کتاب مقدس مسلمان، قرآن، نیست. در تورات و انجیل نیز عباراتی مشتمل بر وصیت کردن وجود دارد. همچنین داریوش اول که دارای مذهب زرتشتی بوده است وصایایی را از خود به جا گذاشته است.
هر شخصی تا زمانی که در قید حیات است می تواند هر تصرفی در مال و اموال خود داشته باشد، اما پس از رخ دادن مرگ، از راه وصیت کردن می تواند تنها برای یک سوم اموال خود تصمیم گیری نماید و تعیین تکلیف دو سوم باقیمانده طبق وصیت منوط به رضایت تمامی ورثه است. وصیت یک عمل حقوقی است و این نکته حائز اهمیت است که اثر اجرایی وصیت تنها پس از فوت فرد امکان پذیر می باشد.
برای روشن تر شدن موضوع وصیت لازم است در ابتدا ارکان وصیت را بدانیم. در اصطلاح حقوقی شخصی که وصیت می کند موصی، شخصی که وصیت به نفع او انجام شده است موصی له و مورد وصیت موصی به نامیده می شود.
بر اساس ماده 825 قانون مدنی وصیت دو نوع است. تعریف و احکام هر یک را در ادامه شرح می دهیم.
- عهدی: بر اساس ماده 826 قانون مدنی در این نوع وصیت فرد یک یا چند نفر را برای انجام اموری پس از مرگ خود مسئول می کند. مثل رسیدگی به وصیت و یا پرداخت بدهی ها، نگهداری از فرزندان صغیر و مواردی از این قبیل. در اصطلاح حقوقی این نوع وصیت، وصایت نیز نامیده می شود. وصیت عهدی به موجب ماده ۸۳۴ قانون مدنی جزء ایقاعات محسوب می شود. به این معنا که در وصیت عهدی قبول شرط نیست ؛ لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد، بعد از آن حق رد ندارد، گرچه جاهل بر وصایت بوده باشد. به عبارت دیگر، بعد از فوت موصی، وصی نمی تواند وصیت را رد نماید ؛ هرچند که از مفاد وصیت آگاهی نداشته نباشد.
- تملیکی: بر اساس ماده 826 قانون مدنی وصیت تملیکی بدین معنی است که شخصی مال یا منفعتی از دارایی های خویش را به صورت رایگان پس از مرگ در اختیار شخصی قرار دهد و یا اصطلاحا تملیک کند. این نوع وصیت منوط به قبول آن شخص است و بدون قبول وی تملیک صورت نمی گیرد. به عبارت دیگر، قبول یا رد وصیت بعد از فوت شخص معتبر است؛ به این معنا که اگر موصی له قبل از فوت موصی مورد وصیت را رد کند، بعد از فوت موصی می تواند وصیت را قبول یا رد نماید. اما اگر وصیت را قبول کرد، دیگر نمی تواند آن را رد کند.
وصیت نامه باید حتما به صورت مکتوب باشد تا دادگاه بتواند به آن استناد کند. شهادت دادن و یا اعلام وصیت به صورت شفاهی وجهه قانونی ندارد. طبق پیش بینی های قانون حسبی وصیت نامه بر سه قسم است که در ادامه به شرح آن ها می پردازیم.
- وصیت نامه خودنوشت: وصیت نامه خودنوشت آن دسته وصایایی است که توسط شخص با دست خط خود، تاریخ و امضای شخص باشد. در غیر این صورت نافذ نبوده و فاقد اعتبار است. این نوع وصیت نامه ممکن است در معرض تحریف، دستبرد و یا گمشدن باشد و بهتر است در یک محل امن، محفوظ و مصون نگهداری گردد. اشخاصی که دارای سواد خواندن و نوشتن نیستند نمی توانند چنین وصیتی برای خود تنطیم نمایند. همچنین امکان دادن وکالت برای تنظیم این نوع وصیت توسط شخص دیگری نیز وجود ندارد. در نظر داشته باشید که مهر و یا اثر انگشت شخص برای این نوع وصیت دارای اعتبار نیست و وصیت نامه حتما باید به امضای فرد برسد.
- وصیت نامه سری: این نوع وصیت را می توان ترکیبی از وصیت خود نوشت و رسمی تلقی کرد. وصیت نامه رسمی باید حتما به مهر و امضای فرد وصیت کننده برسد، اما از آن رو که در اداره ثبت مربوط به محل زندگی فرد موصی یا زیر نظر آیین نامه وزارت دادگستری حفظ می شود به وصیت نامه رسمی شباهت دارد. در این نوع وصیت الزامی به نوشتن تاریخ نیست، همچنین دست نوشتن بودن یا نبودن محل بحث نیست. تنها نکته وجود مهر و امضای فرد است. کمبود اطلاعات و آگاهی افراد نحوه تنظیم و نگهداری این نوع وصیت باعث شده است افراد کمتری به آن رو آورند.
- وصیت نامه رسمی یا محضری: وصیت نامه رسمی یکی دیگر از انواع وصیت نامه است که به تبع تنظیم در دفاتر اسناد رسمی، دارای تشریفات و مطابق قوانین و مقررات دفاتر است. به طور مشخص اعتبار و رسمیت این نوع وصیت از دیگر انواع آن بیشتر است. نکته اساسی این است که موضوع وصیت اعم از منقول و غیر منقول بدون نیاز به حکم دادگاه، قابل اجراست. از نکات قابل توجه این نوع وصیت این است که امکان تنظیم آن برای افراد فاقد سواد خواندن و نوشتن فراهم است. علاوه بر این مفاد و موارد این وصیت نامه پس از مرگ شخص قابل تغییر، دستکاری و ویرایش نمی باشد.
وصیت در شرایط غیرمعمول
گاهی ممکن است در موارد غیر طبیعی مانند جنگ و یا شرایطی که در آن ممکن است مرگ فوری و نابهنگام رخ دهد، امکان تنظیم وصیت طبق ضوابط و مقررات قانونی وجود نداشته باشد. بنابراین اگر شخصی ملزم به تنظیم وصیت نامه است بر اساس ماده 273 قانون امور حسبی در کشور، برای شرایط غیرمعمول چهار نوع وصیت پیش بینی شده است که شامل موارد زیر است:
- وصیت نامه نظامی
- وصیت نامه در موارد خطر فوری
- وصیت به هنگام شروع امراض سرایت کننده
- وصیت هنگام مسافرت در دریا
در این نوع وصیت نامه با پایان یافتن زمان اضطراری، اعتبار وصیت نامه نیز سلب می شود و در مدت یک ماه از تاریخ رفع شرایط فوق العاده از بین خواهد رفت و شخص می بایست به یکی از روش های قانونی که در بالا ذکر شد، نسبت به تنظیم وصیت نامه خود اقدام کند.
نکات وصیت در قانون مدنی
بر اساس ماده 869 قانون مدنی در کشور، مواردی وجود دارد که باید قبل از تقسیم ارث و ترکه از مال شخص برداشت شوند. این حقوق و دیون عبارتند از:
- هزینه کفن و دفن فرد متوفی
- پرداخت دیون مالی متوفی
- وصایای متوفی تا یک سوم بدون اجازه ورثه و مازاد بر آن با اجازه ورثه
همچنین از ارث محروم کردن وارثی بر اساس ماده 837 قانون مدنی در وصیت نافذ نیست و این عبارت مبنای قانونی و حقوقی ندارد.
