ارث

ارث و قوانین مرتبط با تقسیم آن میان اعضای خانواده  و فرزندان

یکی از پرچالش ترین و پیچیده ترین مباحث حقوقی موضوع ارث است. چرا که عوامل مختلفی باید در نظر گرفته شوند، مانند نمونه زمان فوت شخص، زنده بودن وراث و ترتیب اولویت ها، میزان بدهی ها و دارایی فرد متوفی، تصمیم گیری طبق وصیت وی و دیگر موارد که همه آن ها به تناسب عرف و فرهنگ و قانون مورد بررسی قرار می گیرند. نکته قابل توجه این است که فرد طبق وصیت خود میتواند حداکثر برای یک سوم اموال و دارایی های خود تصمیم گیری کند. در قانون مدنی، که از ماده 861 تا ماده 949 درباره ارث است، مباحث مختلف ارث بر اساس فقه شیعه بیان شده است.

مطابق با قانون دو تعریف برای ارث وجود دارد. در تعریف اول ارث به معنی انتقال دارایی فرد فوت شده به وارثین است. در تعریف دوم نیز ارث به مالی اطلاق می شود که به ورثه تعلق می گیرد.

هر تولد و مرگی در قانون اثراتی دارد. طبق ماده 867 قانون مدنی اثرات ارث نیز پس از مرگ نمایان می شود و قوانین ارث برای فرد متوفی مصداق دارند. به عبارت دیگر فرد در زمان حیات خود نمی تواند کلیه دارایی های خود را وصیت کند.

ارث از دو طریق به ورثه تعلق میگیرد. یکی سببی و دیگر نسبی. منظور از وارث سببی شخصی است که به واسطه نسبت خونی با فرد متوفی از وی صاحب ارث می شود، مثل فرزند، پدر و مادر و امثال این موارد. وارث سببی نیز به واسطه نسبتی مانند ازدواج، طبق قانون از فرد متوفی ارث دارد.

نکته قابل توجه این است که افراد با رابطه نسبی بر اساس اولویت بندی قانون مشمول ارث می شوند. بدین ترتیب طبقات ارث در اینجا مطرح می گردد که در ادامه به تفضیل به آن می پردازیم.

طبقات ارث و تقسیم ارث و ترکه

طبقه اول: این طبقه شامل پدر مادر و فرزند است و تعلق گرفتن ارث به این افراد، از ارث بردن سایز طبقات جلوگیری می کند. نوه ها در درجه دوم طبقه اول هستند و در صورت فوت والدین جایگزین آن ها می شوند.

سهم ارث مادر: براساس ماده 906 قانون مدنی، اگر متوفی دارای فرزند نباشد و همچنین پدر نیز در قید حیات نباشد، تمام ارث متعلق به مادر است. اگر پدر نیز زنده باشد، یک سوم ترکه متعلق به مادر است. اگر مادر دارای حاجب باشد یک ششم ترکه به او می رسد و بقیه دارایی ها بین ورثه تقسیم می گردد.

سهم ارث پدر: طبق قانون اگر متوفی فرزند و مادر نداشته باشد تمام ارث متعلق به پدر است. اگر مادر متوفی در قید حیات باشد، دو سوم ترکه را پدر می برد. در صورتی که متوفی دارای فرزند باشد، سهم ارث پدر با توجه به تعداد فرزندان و جنسیت آن ها متفاوت خواهد بود.

سهم ارث فرزند: بر اساس ماده 907 قانون مدنی اگر متوفی دارای یک فرزند باشد تمام ارث به فرزند وی تعلق می گیرد. اگر متوفی دارای چند فرزند باشد، فرزند پسر دو برابر دختر ارث می برد.

طبقه دوم: این طبقه شامل اجداد و خواهرها و برادرها می باشد. در صورتی که افراد طبقه اول در قید حیات نباشند، طبقه دوم جزو ورثه محسوب می شوند.

سهم ارث اجداد: بر اساس ماده 923 قانون مدنی اگر هیچ یک از افراد طبقه اول در قید حیات نباشند و تنها ورثه فرد جد یا جده باشد تمام ترکه متعلق به ایشان است. اگر اجداد پدری در قید حیات باشند، جد دو برابر جده ارث می برد. اگر اجداد مادری زنده باشند، جد و جده به یک میزان شامل ارث می شوند. همچنین اگر همزمان اجداد پدری و مادری وارث باشند، اجداد پدری دو سوم ترکه و اجداد مادری یک سوم ترکه را ارث می برند.

طبقه سوم: طبقه سوم نیز شامل عمو، خاله، دایی، عمه و یا فرزندان شان است.

حاجب کیست؟

جاجب به شخصی اطلاق می شود که با وجود او در یک طبقه، طبقه دیگر مشمول ارث نمی شود.

تقسیم ارث همسر

از بخش های مهم تقسیم ارث، ارث همسر است.

ارث زن از همسر: در صورتی که متوفی دارای فرزند باشد، سهم ارث زن یک هشتم و در صورت نداشتن فرزند یک چهارم است. همچنین ارث زن تنها در شرایطی به وی تعلق می گیرد که ازدواج آنان براساس نکاح رسمی باشد.

دریافت مهریه پس از فوت همسر: طبق قانون مهریه زوجه طلب ممتاز است. این بدان معنی است که دریافت مهریه برای زن بر دیگر بدهی ها اولویت دارد. پس از فوت شوهر زن می تواند مهریه خود را به صورت کامل مطالبه و دریافت کند و پس از تسویه کامل، الباقی اموال برای دیگر بدهی ها میان طلب کاران تقسیم می گردد. پس از آن نیز اگر هنوز اموالی باقی ماند، به ترتیب سهم ارث میان ورثه تقسیم می گردد.

ارث مرد از همسر: در صورتی متوفی دارای فرزند باشد، سهم ارث مرد یک چهارم و در صورت نداشتن فرزند یک دوم است.

محرومیت از ارث: بر اساس قانون مدنی شخص نمی تواند فرزندان خود را از ارث محروم کند و آن وصیت باطل است. تصمیم گیری تنها برای یک سوم اموال طبق وصیت متوفی مقدور است، الباقی ترکه و اموال وی طبق قانون بین ورثه تقسیم می گردد.

موانع ارث

یکی از موارد مهم در موضوع ارث موانع است. در قانون مدنی و قانون ارث، به مواردی اشاره شده است که وجود آن ها باعث می شود به فرد ارث تعلق نگیرد. در ادامه به برخی از این موانع اشاره میکنیم.

• قتل مورث: بر اساس ماده 880 قانون مدنی، اگر وارثی موروث خود را به قتل برساند، از وی ارث نمی برد. در واقع قتل عمد توسط وارث باعث محرومیت او از ارثیه و اموال وی می‌شود.

لازم به ذکر است که قتل غیر عمد شامل این موضوع نمی‌شود و باعث محرومیت از ارث نمی شود.

• کافر: بر اساس ماده 881 قانون مدنی، از نظر شرعی و طبق قانون اسلام، کافر از مسلمان ارث نمی برد. به طور مثال اگر شخصی سه فرزند داشته باشد و یکی از فرزندان کافر باشد بعد از مرگ وی فقط دو فرزند مسلمان ارث می برند.

ناگفته نماند که مسلمان از کافر ارث می‌برند مثلا اگر کافری فرزند مسلمان داشته باشد و پدر که کافر است پس از مرگ اموالش به پسر به ارث می رسد.

• بردگی: هرچند در عصر حاضر بردگی به معنای واقعی از بین رفته است ولی با توجه به قوانین فقهی برده نمی‌تواند از مالک خود ارث ببرد.
• لعان: بر اساس ماده 882 قانون مدنی، اگر مردی به زن خود تهمت زنا زده و انتساب فرزند به دنیا آمده را انکار کند به این کار لعان می‌گویند. لعان از موانع ارث است و پس از این اتفاق زن و شوهر به واسطه نداشتن زوجیت، از یکدیگر ارث نخواهد برد.
• فرزند زنا: بر اساس ماده 884 قانون مدنی، فرزند حاصل از زنا، از پدر، مادر و دیگر خویشاوندان خود ارث نمی برد.
• دین (بدهی و قرض) : همانطور که پیشتر در بخش مهریه به آن اشاره کردیم، اگر متوفی دارای بدهی و دین باشد قبل از تقسیم ارث، تمامی دیون وی باید پرداخت و سپس ارث بین وراث تقیسم گردد. در صورت تسویه دیون، وارثین مشمول ارث خواهند بود.

مراحل انحصار وراثت چگونه است؟

پس از مشخص شدن اموال و ماترکه فرد متوفی، برای تقسیم ارث و طی شدن مراحل قانونی مدارک زیر باید توسط ورثه تهیه و به مرجع ذی صلاح ارائه گردد. در نظر داشته باشید که اگر یک یا چند نفر از وارثین با هم به اجماع و توافق نرسند، موضوع تقسیم ارث از سوی شورای حل اختلاف باید پیگیری گردد. شرح مدارک به صورت زیر است:

• گواهی فوت
• شناسنامه فرد متوفی
• شناسنامه ورثه
• عقدنامه
• وصیت نامه
• استشهادیه محضری: این گواهی در دفتر اسناد رسمی تنظیم و به امضا اشخاص می رسد.
• گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی: برای متوفیان قبل از سال 95

مرجع صدور گواهی برای انحصار وراثت شورای حل اختلاف آخرین محل زندگی و اقامت فرد متوفی است. پس از رسیدگی شورا و بررسی اسناد و مدارک، دستور چاپ آگهی در روزنامه رسمی کشور صادر میشود. یک بازه زمانی یک ماهه نیاز است تا اگر شخصی اعتراض یا ادعایی درباره پرونده انحصار وراثت شخص متوفی دارد، اعلام نماید. در نهایت قاضی با صدور حکم و گواهی انحصار وراثت، سهم ارث ورثه را مطابق با طبقه و نسبت ایشان با متوفی اعلام می نماید.